Edukacja i prawa człowieka*
- Paweł Konzal
- 1 gru 2023
- 3 minut(y) czytania
Zaktualizowano: 28 mar 2024
10 grudnia świętować będziemy 75. rocznicę przyjęcia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Deklaracja była odpowiedzią na zbrodnie i barbarzyńskie czyny popełnione w czasie II wojny światowej oraz na faszyzm i nazizm lat 30. ubiegłego wieku. To jedyny tak znaczący dokument o światowym zasięgu, napisany przez przedstawicieli wszystkich kręgów kulturowych, przetłumaczony na największą liczbę języków świata. Zapomniany, mimo że mógłby być manifestem radykalnego centrum – cichej większości ludzkości – o czym pisałem na łamach „Rzeczpospolitej” rok temu.
Preambuła Deklaracji zobowiązuje kraje sygnatariuszy, w tym Polskę, by „dążyły w drodze nauczania i wychowywania do rozwijania poszanowania tych praw i wolności”. Ponadto art. 26 pkt 2 uściśla, iż celem edukacji jest „pełny rozwój osobowości ludzkiej i ugruntowanie poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności” oraz iż nauczanie krzewi „zrozumienie, tolerancję i przyjaźń między wszystkimi narodami, grupami rasowymi lub religijnymi”.
Obecny program nauczania nie wydaje się stawiać powyższych celów wysoko w hierarchii priorytetów procesu edukacji. Brak również systemowego wsparcia dla szkół pragnących realizować tak szczytną misję. Jeśli chcemy, by kultura współpracy i współistnienia, kultura współobywatelstwa uległa poprawie, jeśli chcemy stać się „aksamitnym społeczeństwem”, społeczeństwem szanującym głęboko i dogłębnie drugiego człowieka, to wypełnienie tych – i pozostałych – artykułów Deklaracji jest konieczne. Jak można to zrobić w praktyce?
Holistyczny program nauczania w zgodzie z prawami dziecka wypracowano w Wielkiej Brytanii. Jest to model Szkół Respektujących Prawa (Dziecka) UNICEF. Ponad 1.6 mln uczniów w 5 tys. szkół uczestniczy w edukacji, której integralną częścią jest nauczanie o prawach dziecka i prawach człowieka. Szacunek dla dzieci i ich praw stawiany jest w centrum procesu kształcenia. Program jest wprowadzeniem w praktyce Konwencji Praw Dziecka ONZ, której międzynarodowy dzień obchodziliśmy 20 listopada.
Proces dochodzenia do akredytacji na najwyższym poziomie zajmuje szkole cztery lata – tyle, ile trwa w Polsce kadencja Sejmu. Cztery są również obszary, na których skoncentrowany jest program Szkół Respektujących Prawa: dobrobyt dziecka; aktywność i uczestnictwo w życiu szkoły i świata wokół dziecka; budowa dobrych relacji; poczucie własnej wartości.
Program ten to nie tylko nauczanie o prawach. To także nauczanie przez prawa (tj. stosowanie ich i aspiracje do wysokiego etosu) oraz dla praw (tj. umacnianie dzieci w ich poczuciu własnej sprawczości). W czasie, gdy zdrowie psychiczne i dobrostan dzieci zyskują coraz większą uwagę opinii publicznej, te cztery pola i wspomniany program wydają się być dobrze dopasowane do potrzeb i wyzwań stojących przed polskim systemem edukacji.
Nagroda przyznawana szkołom realizującym powyższy program jest potwierdzeniem, że placówki te stawiają w praktyce dobro uczniów w samym centrum procesu kształcenia. Dzieci uczęszczające do tych szkół poznają swoje prawa, uczą się, jak je egzekwować i jak szanować prawa rówieśników, a także – jak budować poczucie własnej wartości. Efektywność programu potwierdziły empirycznie szeroko zakrojone badania prowadzone w latach 2017–2019, w których udział wzięło ponad 190 tys. dzieci i 20 tys. nauczycielek i nauczycieli w Wielkiej Brytanii.
Polskim prekursorem praw dziecka, teoretykiem i praktykiem edukacji opartej na partnerstwie i etosie szacunku do małych ludzi był Janusz Korczak. Jego dzieło – kontynuowane w szkołach, którym patronuje – należy pogłębić. W dyskusji o nadchodzącej reformie polskiego systemu edukacji warto wykorzystać doświadczenia brytyjskiego programu Szkół Respektujących Prawa UNICEF. Pomogą one wprowadzić szeroko zakrojony program stawiający prawa dziecka w centrum procesu kształcenia. Jego beneficjentami będą dzieci, bardziej świadome swoich praw, a także społeczeństwo – gdy mali ludzie staną się pełnoprawnymi obywatelami.
*Artykuł opublikowany w Plus Minus z 2-3 grudnia 2023r.
